Statuto per le Castella del Regno di Napoli, di Carlo I - 1269

Contenuto

I due Castelli di Andria di esclusiva regia giurisdizione:
il personale ivi presente e i dovuti stipendi nel 1269

Premessa

Dallo “Statuto per le Castella del Regno di Napoli” di Carlo I d'Angiò, emesso nel 1269, si trascrive quanto interessa il raggruppamento dei Castelli dell'“Apulia”, dove, nella Provincia “Terra Bari” si trovava la Città Andria con i suoi due Castelli di totale competenza regia: il “castrum Andriae” ed il “castrum Sanctae Mariae de Monte”.

Per il “castrum Andriae” si fa notare che la presenza di un semplice responsabile “Contergius ”senza l'ausilio di “servientes” induce a escludere che si potesse trattare del Palazzo-castello comitale, ma doveva essere una non grande rocca, quella che, da altri documenti, si evince fosse presente presso la Porta detta, appunto “del Castello”. Inoltre è da considerare che il palazzo-castello comitale, probabilmente eretto presso la cattedrale fin dall'epoca normanna, era forse un bene burgensatico del conte, escluso pertanto dalle competenze regie di natura economica.

Per il “castrum Sanctae Mariae de Monte” è rilevante notare la presenza di un “Castellanus miles” scortato da trenta “servientes”. Tale castello infatti, oltre ad essere in posizione strategica e sicura, a quel tempo custodiva prigionieri, in gran segreto, i tre figli maschi di Manfredi, Enrico, Federico, ed Enzio, ed altri ribelli.


da “Registri Angioini del Grande Archivio di Napoli”

(stralcio)

Documenti per Carlo [ I D’Angiò ] e Beatrice Conte e Contessa di Provenza,
rinvenuti ne’ Registri Angioini del Grande Archivio di Napoli,
e diploma per le Castella del Regno.
1257 a 1269

… … …

VII      [Il Diploma]

Statuto per le Castella del Regno di Napoli;

ove a ciascuno di essi è assegnato il Castellano milite, o scutifero, о il Contergio (1),
ed un certo numero di servienti, come pure lo stipendio loro, e de' Cappellani e chierici. — Novembre, 1269.
(Ibidem [Grande Archivio di Napoli] - Reg. 1269 B fol. 74 a t. N. 4)

Karolus etc. Ursoni Rufulo (2) et petro Carrello Secretis principatus, terre laboris et aprutii etc.
Cum nuper sit in Curia nostra statutum ac etiam ordinatum ut in quolibet Castrorum nostrorum Iurisdictionis vestre certus sit et esse debeat decetero numerus servientium quibus stipendia eis per curiam nostram statuta per quatuor terminos Anni sicut acciderat providimus et statuimus exhiberi. fidelitati vestre etc.
Quatenus ad requisitionem Raymundi Ysardi Balistariorum nostrorum Magistri ac provisorem castrorum nostrorum dilecti militis familiaris et fidelis nostri Castellanis subscriptorum Castrorum nostrorum iurisdictionis vestre pro gagiis eorum Servientium ad ipsorum castrorum custodiam iuxta statutum nostre Curie statutorum nec non et cappellanorum ac clericorum in Cappellis que in eisdem Castris sunt divina officia celebrantium subscriptam quantitatem pecunie contingentem eis pro quarta presentia anni videlicet mensibus Septemb. Octobris et toto presente Novembris huius XIII. Indictionis ad racionem de tarenis auri duobus pro quolibet Castellano milite. tareno auri uno et granis quatuor pro quolibet Castellano scutifero granis auri octo pro quolibet serviente et granis auri sedecim pro quolibet Cappellano cum uno clerico tantum morante secum in quolibet predictorum Castrorum ponderis generalis per diem, si Cappella eorumdem Castrorum proventus non habeant ex quibus dicti Castellani cum clericis valeant substentari.
et si predicti Servientes quorum numerum, nomina et Cognomina per predictum Magistrum Balistariorum et provisorem Castrorum nostrorum ac Castellanum cuiuslibet Castri predicte Iurisdictionis vestre volumus nostre Camere nuntiari a primo predicti proximo preteriti mensis septembris usque nunc in predictorum nostrorum custodia continue extiterunt nec fuit eis pro predicto tempore de ipsorum gagiis in aliquo satisfactum de pecunia Curie nostre officii vestri que est vel erit etc. sine mora et defectu quolibet ministretis. non obstante etc. Recepturi etc.
Illos vero servientes qui ultra subscriptum numerum predicti statuti nostri usque nunc fuerunt in custodia castrorum ipsorum cum predicto Raymundo Ysardo vel cum aliquo ad id per eum statuto una cum Castellano cuiuslibet predictorum castrorum volumus computari et post computum ad nostram Curiam se conferre ut constito de gagiis que ipsis debentur pro preterito tempore per licteras Raymundi Ysardi provisoris predicti et Castellani cuiuslibet Castrorum ipsorum et quo dono fuerit eis exinde satisfactum ipsis per nostram Curiam satisfiat.
Volumus ut de pecunia ad id necexaria sic semper vos teneatis communitos ut singulis tribus mensibus anni. ipsis Castellanis pro gagiis eorum, servientium et Cappellanorum cum clericis predictorum in omnem eventum ad requisitionem predicti Raymundi Ysardi si super hoc vobis tunc nostra scripsit celsitudo per vos iuxta predictum statutum nostre curie satisfiat.
Cum nolumus quo quemcumque mandatum contrarium receperitis etiam si de isto mandato expressam faceret mentionem in exhibitione stipendiorum ipsorum defectus aliquis intercedat. vel quod ipsorum aliquis propterea cogatur ad nostram Curiam laborare. curaturi actente sicut nostram gratiam caram habetis, et vestrarum personarum periculum formidatis quod in solutione ipsis Castellanis. pro gagiis eorum. servientium Cappellanorum cum clericis predictorum prefatis terminis ut dictum est facienda dilacionem seu defectum aliquem commictatis quod si feceritis omni occasione cessante contra vos ad penam debitam procedemus.
Preterea si predicta Castra Iurisdictionis vestre aliqua reparatione indigent. Reparari faciatis omnibus opportunis per homines terrarum et locorum qui ad ipsorum reparacionem tenentur et consueverunt ipsa retroactis temporibus reparari et ea castra que per eosdem homines reparari non debent nec consueverunt per aliquos reparari de eadem pecunia Curie nostre que est vel erit etc. Premissa diligenti provisione et extimacione per homines fideles et expertos in talibus sicut plerumque fieri consuevit de omnibus que in eisdem Castris indigent reparari et de quantitate pecunie que pro reparatione ipsa fuerit oportuna de quibus et quolibet castrorum ipsorum fieri volumus publica consimilia scripta tria quorum uno penes vos retento alio dicto provisori Castrorum assignato et tertio ad Cameram nostram misso. faciatis nihilominus reparari. Castra iurisdictionis vestre.

Castellani. numerus serventium et quantitas pecunie que debetur ipsis iuxta statutum nostre Curie sunt hec videlicet.

In Terra Laboris.

… … …

Item in Comitatu Molisii.

… … …

In Aprutio.

… … …

Item in Principatu.

… … …

Mandamus preterea ut pro singulis Cappellanis Castrorum ipsorum si Cappelle sunt in eisdem et proventus non habeant unde Cappellani ipsi cum eorum Clericis valeant substentari sicut superius est expressum ad requisicionem predicti Raymundi Ysardi castellanis Castrorum ipsorum Cappellanorum et Clericorum pecuniam ad racionem de granis auri sedecim pro quolibet Cappellano cum uno Clerico secum morante per diem exhibere curetis pro tempore predistinto videlicet mense septembris. octubris et toto presente Novembris huius XIII Indictionis apodixam de hiis que dederitis recepturi.
Volumus insuper et mandamus quatenus de nominibus et cognominibus ac numero servientium qui a primo dicti mensis septembris usque per totum mensem Decembris fuerint in custodia castrorum ipsorum continue nec fuit eis pro predicto tempore de eorum gagiis in aliquo satisfactum. nec non et de provisione quam circa reparationem castrorum ipsorum tam per terras et homines qui ad id tenentur quam etiam de pecunia nostre Curie duxeritis adhibendam. faciatis quatuor Quaternos consimiles. quorum unum penes vos retineatis, alium dicto provisori assignetis. et tertium ad nostram Cameram, et reliquum magistris Racionalibus magne curie nostre sub sigillis vestris fideliter transmictatis.

Datum Neapoli XXVIII Novembris XIII Indictionis.

Similes facte sunt Guillelmo de Lagotheta de Regio Secreto Calabrie, de Castris infrascriptis videlicet.

… … …

 

Mandamus preterea etc. ut supra sub simili Data.

Simili modo scriptum est Secreto et Magistro Portulano (3) Apulie de infrascriptis castris videlicet.

In Basilicata.

In Castro Melfie unus Contergius recipit per annum pro Gagiis uncias Quatuordecim tarenos decem et octo ad rationem de tareno uno et granis quatuor, pro quolibet die de quibus contingunt eum pro quarta parte anni auri uncie tres, tareni decem et novem et grana decem.

In Castro sancti Felicis Castellanus scutifer et octo servientes recipiunt per annum in summa uncias auri quinquaginta tres tarenos sedecim ad rationem de tareno una et granis quatuor pro predicto castellano et de granis auri octo pro quolibet serviente per diem de quibus contingunt eos pro quarta parte anni uncie tredeeim. tareni undecim grana decem.

In Castro Acherontie Castellanus et vigintiquinque servientes recipiunt per annum ad predictam rationem auri uncias Centum Triginta sex. Tarenos octo de quibus contingunt eos pro quarta parte anni auri uncias Triginta quatuor et tareni duo

In Castro Turris majoris unus Contergius recipit per annum ad predictam rationem uncias quatuordecim et tarenos decem et octo. de quibus contingunt uncie tres et tareni decem et novem et grana decem.

In Capitanata.

In Rocca sancte Agathes Castellanus miles et viginti servientes recipit per annum predictus castellanus uncias vigintiquatuor tarenos decem, et predicti viginti servientes recipiunt per annum uncías Nonaginta septem et tarenos decem que sunt in summa auri uncie Centum Viginti una. tareni viginti. de quibus contingunt eos pro quarta parte anni uncie Triginta tareni duodecim et grana decem.

In Castro Montis sancti Angelí Castellanus miles et viginti servientes recipiunt per annum auri uncias Centum viginti unam, tarenos viginti. de quíbus contingunt eos pro quarta parte anni uncie Triginta tareni duodecim et grana decem.

In Castro Lucerie duo Castellani scutiferi et Centum servientes recipiunt per annum ad predictam rationem uncias Quingentas quindecim tarenos viginti sex de quibus contingunt pro quarta parte anni auri uncie Centum viginti octo tareni viginti novem.

In Castro Rubino unus Contergius recipit per annum ad predictam rationem uncias Quatuordecim et tarenos decem et octo de quibus contingunt eum pro quarta parte anni uncie tres, tareni decem et novem et medius.

In Castro Troye unus Contergius ad rationem predictam sicut alii Contergii.

In Castro Dordone unus Contergius recipit tantumdem.

In Palatio Panthani unus Contergius tantumdem.

Item in terra Bari.

In Castro Canusie Castellanus miles et triginta servientes recipiunt per annum uncias Centum septuaginta et tarenos decem de quibus contingunt eos pro quarta uncie Quatraginta duas et tareni decem et septem et grana decem.

In Castro Baroli unus Contergius recipit per annum sicut alii contergii [cioè, come prima scritto, riceve: ad predictam rationem de tareno uno et granis quatuor per diem in summa ad generale pondus auri uncias quatuordecim et tarenos decem et octo de quibus contingunt eum uncie tres tareni decem et novem et grana decem pro quarta parte anni].

In Castro Andrie unus Contergius tantumdem [cioè che riceve la stessa quantità di denaro come per Baroli ed altri castelli aventi un Contergius].

In Castro Sancte Marie De Monte Castellanus miles et triginta servientes recipit per annum sicut Castrum Canusie.

In Castro Trani Castellanus miles et viginti servientes recipiunt uncias Centum viginti unam et tarenos viginti de quibus contingunt uncie triginte et tareni duedecim et medius.

In Castro Bari Castellanus scutifer et quindecim servientes recipiunt per annum uncias Octoginta septem tarenos decem et octo de quibus contingunt pro quarta parte anni uncie viginti una et tareni viginti septem.

In Castro Aquaviuve unus Contergius recipit sicut alii Contergii.

In Castro Gravine unus Contergius tantumdem.

In Castro Cannarum unus Contergius tantumdem.

Item in terra Ydronti.

In Castro Tarenti Castellanus scutifer et quindecim servientes recipiunt ad predictam rationem uncias octoginta septem tarenos decem et octo. de quibus contingunt pro quarta parte anni uncie viginti una tareni viginti septem.

In Castro Matere unus Contergius sicut alii contergii.

In Castro Orie. Castellanus scutifer et decem servientes recipiunt ad predictam rationem per annum uncias sexagintatres tarenos octo de quibus contingunt pro quarta parte anni uncie Quindecim, tareni vigintiquatuor et medius.

In Castro Brundusu Castellanus scutifer et Viginti servientes recipiunt per annum ad predictam rationem uncias Centum undecim tarenos viginti octo de quibus contingunt pro quarta uncie viginti septem tareni viginti novem et medius.

 

Mandamus preterea ut pro singulis cappellanis etc. ut supra. hoc addito. Volumus autem ut Castellano et servientibus supradicti castri Canusii pro ipsorum Gagiis auctoritate presentium nihil exibeas cum alias. super his. eis vedimus et statuerimus provideri. Datum ut supra.

[tratto da: Giuseppe Del Giudice, “Codice diplomatico del Regno di Carlo I e II D'Angiò , ossia collezione di Leggi, Statuti, e Privilegi, Mandati, … dal 1265 al 1309 …”, Stamperia della R. Università, Napoli, 1863, vol. I, app. II, pagg. LXXV- LXXVI, LXXIX-LXXXII [p.460-467]]

NOTE    _

(1) Il Castellano miles era (figlio di un conte, o di un barone od anche di un ricco borghese, dal Re ornato del cingolo militare) colui che nel castello, con circa 20-30 serventi, ne aveva la giurisdizione e responsabilità (su dati desunti da questo documento e da altri contemporanei).
Il Castellano scutifero, era colui che, di grado inferiore al miles, comandava nel castello con un discreto numero di serventi.
Il Castellano contergio, in latino atriensis, sprovvisto di una consistente guarnigione, era colui al quale era semplicemente affidata la cura del Castello.

(2) Nicola Rufolo, nel periodo svevo era stato “magister camerarius” e “magister procurator” in Apulia; con Carlo I d'Angiò risulta confermato “secreto” di diverse province del Regno di Napoli.

(3) Segretario e funzionario economo, addetto, tra l'altro, alla riscossione delle tasse (provisor) ed al pagamento degli stipendi (gagia).