Comitatus Andriae et Cupersani - secXII

Contenuto

da "RASSEGNA PUGLIESE di Scienze, Lettere ed Arti"

(estratto)

RUGGIERO
ultimo conte normanno di Andria

di Riccardo Ottavio Spagnoletti (1829-1892)

DOCUMENTO I

Tratto dal Catalogo dei Baroni (*) napoletani che sotto al regno di Guglielmo II doveano contribuire alla Crociata. Questo documento è d'alto valore storico: e mostra l’assetto politico militare dei normanni.
Ne ripubblico la sola parte che riguarda Andria e quella che riguarda Conversano, la cui contea pare che, mancante com’era temporaneamente del suo illustre feudatario, fosse stata unita a quella di Andria per quanto riguardava il suo debito militare verso lo stato. Difatto la statistica feudale di Conversano termina con un’addizione de’ suffeudi d’Andria e Conversano.

COMITATUS ANDRIÆ.

Comes Bertheraymus Andriæ, sicut inventum est in quaternis Curiæ, demanium suum est Andria, feudum militum XIII et in Minorbino feudum militum IV et in Sancto Archangelo feudum militum VI et da Policore feudum militum IV et de Rocca milites II et de Colobrara milites II. Demanium milites XXXI et cum augmento LXXII et servientes CC.

Isti sunt qui tenent de eodem Comite Bertheraymo Andriæ Curia.
  1. Guillelmus Rapollensis, sicut dixit, tenet in Andria feudum I militis et dimidii et cum augmento obtulit milites III.
  2. Guillelmus Cebronus, sieut dixit Guillelmus Rapollensis tenet in Andria feudum I militis et dimidii et cum augmento obtulit milites III.
  3. Robertus Princeps, sicut dixit Guillelmus Rapollensis, tenet in Andria feudum I militis at cum augmento obtulit milites II.
  4. Danesius, sicut dixit Guillelmus Rapollensis, tenet in Andria feudum I militis et cum augmento obtulit milites II.
  5. Jordanus de Neapoli, sicut dixit Guillelmus Rapollensis, tenet in Andria feudum I militis et cum augmento obtulit milites II.
  6. Jacob et frater eius tenent in Andria feudum I militis et cum augmento obtulerunt milites II.
  7. Robertus Pane et Vinum tenet in Andria feudum I militis et cum augmento obtulit milites II.
  8. Rogerius, filius Giroy, sicut dixit Guillelmus Rapollensis tenet in Andria feudum dimidii militis et cum augmento obtulit I militem.
  9. Rogerius de Ogiano, sicut dixit Guillelmus Rapollensis tenet in Sancto Archangelo feudum I militis et cum augmento obtulit milites II.
  10. Guillelmus Marescalcus, sicut dixit Guillelmus Rapollensis, tenet in Sancto Archangelo feudum I militis et cum augmento obtulit milites II.
  11. Grahellonus, sicut dixit Guillelmus Rapollensis, tenet in Sancto Archangelo feudum I militis et cum augmento obtulit milites II.
  12. Raul, filius Roberti, tenet in Sancto Archangelo feudum I militis et cum augmento milites II obtinuit.
  13. Filius Johannis de Juncato, sicut dixit Guillelmus Rapollensis, ipse cum fratre tenet in Colubrara feudum I militis et cum augmento milites II obtulit.
  14. Goffridus de Partenico tenet de eodem Comitato in Castello Novo feudum VIII militum et cum augmento obtulit milites XVI.
  15. Abbas Banciæ, sicut dixit Guillelmus Rapollensis, tenet Banciam de eodem Comitatu, quod est feudum III militum et cum augmento obtulit milites VIII.
  16. Guillielmus, filius Simonis, tenet terram Guillelmi Rapollensis, qui tenet feudum I militis et cum augmento obtutit milites II.

Feuda militum de Comitatu Andriæ XXV et medium.
Feuda militum Demanii et servitii XCVII.

DE COMITATU CUPERSANI.

Isti sunt Barones qui tenent de Comitatu Cupersani.
  1. Riccardus Malecta, sicut inventum est in quaternionibus Curiæ, tenet feudum III militum et cum augmento obtulit milites VIII.
  2. Rogerius Flammengus tenet Grumum, quod sicut inventum est in quaternionibus Curiæ, est feudum III militum et cum augmento obtulit milites VII.
  3. Riccardus de Roto, sicut dixit, tenet feudum III militum et cum augmento obtulit milites VII et servientes VIII. Et hoc iuravit.
  4. Girinus Andriæ tenet in Terlitio feudum Parisii Guarannonis, quod sicut ipse dixit est feudum II militum et cum augmento obtulit milites IV.
  5. Domini Lacumpensilis, sicut dixerunt, tenent feudum III militum et cum augmento obtulerunt milites VIII et servientes VIII. Et hoe iuraverunt.
  6. Beregnerius de Missanello, sicut inventum est in quaternionibus Curiæ, tenet feudum II militum et cum augmento obtulit milites IV et servientes V.
  7. Domina Glosæ, ut ipsa dixit, tenet feudum II militum et cum augmento obtulit milites VI of servientes V.
  8. Domini Toræ acceperunt in excambium a Morellano Vineolam, quæ est feudum I militis et dimidii et cum augmento obtulerunt milites III et servientes IV.
  9. Prædictus Morellanus dedit prædictam Toram Curiæ et exceptio in excambium Olivetum a Curia, quod est feudum II militum et cum augmento obtulit milites IV et servientes IV.
  10. Paganus Nobilis tenet in Rubo et in Terlitio terram, quæ fuit Gottifredi Malinepotis; et est feudum II militum et cum augmento obtulit milites IV.
  11. Danes Andriæ tenet in Terlitio feudum, quod tenebat Guillelmus Morellanus et Guillelmus de Spelunca; quod, sicut ipse dixit, est feudum I militis et cum augmento obtulit milites II.

Feuda do Comitatu Cupersani XXIV et medium.
Feuda Comitatus Andriæ et Comitatus Cupersani L.


Non istimo inutile a notare per la più retta intelligenza di codesto catalogo che i conti (comites) fin dall’ordinamento dei Longobardi furono militarmente i compagni del re, o del duca e secondo la ragione feudale aveano contee più o meno attinenti al ducato, o regno. Nella costituzione normanna poi i conti (pares et proceres regni) aveano soggetti ad essi i suffeudatarii, baroni o militi, detti pure vassalli nobili. Ciascun milite avea tre cavallieri o scudieri (scutiferi o scutarii) con largo numero di fanti secondo l’onere del feudo, o la propria volontà. Vedi il Ducange (Glossarium) alle voci Miles e Militare. Vedi il Galante (Descr. Geograf. e Polit. delle Sicilie, V. 1. p. 68 e 107).
Aggiungo ciò che dice de’ militi normanni il del Re nelle note annesse alla Cronaca del Guarna:
«Nella milizia feudale de’ Normanni diceansi MILITES tutti i feudatarii che dipendenti dalla Contea di Ruggiero e dal Ducato di Roberto o da altra qualsivoglia maggior a signoria, eran tenuti per cagione del feudo al servizio militare del proprio signore … Fin dai primi acquisti che fece Roberto in Puglia e Calabria moltissime terre e castelli furono infeudati ai così detti Militi (Dum redit hostiles vicos et castra subacta — Donat militibus — Gul. Ap. L. I) e quando Ruggiero s’impadronì di Trapani con altri dodici castelli, furon questi conceduti sotto la legge dei feudi a quei militi che l’avevano accompagnato nella spedizione. Vedi Malaterra, L. II, c. XI. Lo stesso Tancredi, Conte d’Altavilla e padre di quegli eroi che fondarono la nostra Monarchia, è chiamato con tal titolo dal Malaterra, essendo egli tenuto al servizio militare verso il Duca di Normandia, suo signore (L. I, c. IV) e in due diplomi del 1112 e 1113 della Contessa Adelaide, madre e tutrice del secondo Ruggiero, poi Re, leggiamo: Ego Adelais Comitissa et Ragerius, filius meus, Dei gratia, iam Miles, iam Comes Siciliæ Calabriæ ecc. (Vedi Pirri Chron). Similmente Roberto, dopo aver preso Palermo, diede il governo di quella parte della Sicilia, ch’era già di suo dominio, a un di lui milite, col titolo di Emir, giusta l’usanza de’ Siciliani ecc.»
E lo stesso del Re soggiunge in altra nota:
«Ruggiero, venuto in Napoli il 1140, avea assegnato ad ogni milite cinque moggi di terra e cinque villani, come leggesi in Falcone Beneventano. Si dissero allora militi suffeudatarii quelli sottoposti ai conti e baroni, e semplici militi quelli possessori dei feudi piani, ovvero disabitati.»

[documenti riportati da R. O. Spagnoletti, in “RASSEGNA PUGLIESE di Scienze, Lettere ed Arti”, ed. Valdemaro Vecchi, Trani, 1890, vol. VII, pagg. 63-65]


(*) n.d.r.:
Il "Catalogus Baronum", redatto dalla "Duana Baronum" [dogana-ufficio], fu creato da Ruggero II il 1150 per avere un preciso controllo delle sue disponibilità militari.